Na ruim dertien jaar is Mark Rutte bezig met zijn afscheidstour. En daarmee komt kandidaat-premier Dick Schoof steeds meer in beeld. Zonder dat hij ooit een politieke functie heeft gehad, houdt hij straks kantoor in Het Torentje. Uniek, maar zeker niet een primeur. Streekstad Centraal dook samen met historicus Herman Langeveld in het verleden van minister-president Wim Schermerhorn Had ook geen enkele politieke functie voor zijn premierschap in 1945. Hij werd geboren in De Schermer. Van boerenzoon tot minister-president.
“Zeker als je kijkt naar de politieke ervarenheid lijken Schermerhorn en Schoof op elkaar”, vertelt Herman Langeveld. “Voor beiden geldt dat ze nooit eerder minister of een vertegenwoordigende functie in de politiek hadden.” We spreken de historicus aan de vooravond van de eerste termijn van Dick Schoof. Langeveld werkte jarenlang als onderzoeker aan het Biografie Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen. Van zijn hand kwamen verschillende boeken, waaronder over de vooroorlogse premier Hendrikus Colijn, ondernemer Daniël Wolf en dus premier Wim Schermerhorn. (tekst gaat verder onder de foto)
Van boerenzoon tot minister-president. Alleen al deze zin heeft wat weg van een jongensboek. En je zou kunnen zeggen dat het levensverhaal van Wim Schermerhorn daar ook een beetje op lijkt. Tenminste de eerste tientallen jaren van zijn leven. Schermerhorn wordt geboren in 1894 in Schermer. Toen nog deels gemeente Akersloot. Schermerhorn gaat naar de Rijks-HBS in Alkmaar en studeert vervolgens aan de Technische Hogeschool Delft. In 1926 volgt zijn benoeming tot hoogleraar.
Het leven van Schermerhorn verandert met de komst van Anton Mussert. “De Provinciale Statenverkiezingen van 1935”, begint Langeveld. Volgens de historicus een cruciaal moment in het leven van Schermerhorn. Mussert haalt met zijn Nationaal-Socialistische NSB een verrassend resultaat. Bijna acht procent van de Nederlanders stemt op de Utrechtse ingenieur. “Dat was wel echt een spectaculair succes, vanuit het niets.”
De NSB streeft naar een Groot-Nederlands rijk, waartoe ook Vlaanderen zou behoren. Later krijgt de partij onder Duitse invloed een antisemitisch karakter. “De winst in 1935 zorgde ook voor een tegenreactie. Daar was Schermerhorn onderdeel van.” (tekst gaat verder onder de foto)
Schermerhorn is een van de oprichters van Eenheid Door Democratie. De beweging richt zich tegen zowel het nationaalsocialisme als tegen het communisme. “Daarmee treedt hij op als antinationaal socialist. Hij werd een min of meer bekende figuur.”
Dan wordt het 1942 en samen met negen andere vooraanstaande intellectuelen wordt Schermerhorn door de Duitse bezetter in gijzeling genomen. Na zijn vrijlating in december 1943 duikt hij onder. “Hij gaat een centrale rol spelen in tal van overlegorganen, die de opbouw van de Nederlandse maatschappij na de bevrijding willen vormgeven. Hij was de eerste voorzitter van de Nederlandse Volksbeweging en betrokken bij de oprichting van de PvdA.”
Na de oorlog wordt hij ontboden bij Koningin Wilhelmina. Hij valt op en wordt minister-president van het noodkabinet Schermerhorn-Drees. “Hij wilde vernieuwing en Wilhelmina ook. Ze zochten naar wat anders. Al wilde Wilhelmina een rare soort vernieuwing.” Langeveld lacht. “Ze zag vooral meer macht voor zichzelf. De democratie hadden we geprobeerd en dat liep uit op een oorlog. In die gedachte zag de nieuwe premier niks.” (tekst gaat verder onder de foto)
Al snel nadat de wederopbouw was begonnen wordt Schermerhorns kabinet verrast door het uitroepen van de Indonesische Onafhankelijkheid. En ook de verkiezingsuitslag valt voor Schermerhorn en zijn PvdA tegen. De katholieke leider Louis Beel en PvdA’er Willem Drees houden de oud-premier buiten de formatie en het nieuwe kabinet. “Beel had de verkiezingen gewonnen en had een hekel aan Schermerhorn. Hij moest niks van hem hebben.”
De Indonesische Onafhankelijkheid blijft plakken aan Schermerhorn. Vooral in zijn volgende functie als voorzitter van de Commissie-Generaal voor Nederlands-Indië. Nederland erkent de onafhankelijkheid van haar kolonie niet en treedt met zogenoemde ‘Politionele Acties’ hard op. De schattingen lopen uiteen, maar aangenomen wordt dat zeker honderdduizend mensen de dood vinden. “Het is een gecompliceerd verhaal. Schermerhorn aarzelt. De Politionele Acties zijn eigenlijk tegen zijn zin, maar tegelijkertijd is hij zo boos op de republiek omdat ze zich van hun kant ook niet houden aan de gemaakte afspraken.” (tekst gaat verder onder de foto)
Schermerhorn wordt in 1948 Tweede Kamerlid namens de PvdA, later neemt hij plaats in de Eerste Kamer. Wim Schermerhorn overlijdt in het voorjaar van 1977. De doorbraak die de PvdA en Schermerhorn wilde was niet geslaagd. Tenminste niet in de jaren veertig. De zuilen waren na de Tweede Wereldoorlog nog jaren een belangrijke pijler onder de politieke partijen. “Schermerhorn zag een politiek voor zich zonder katholieke of protestante partijen. Het Britse model met socialistische en conservatieve partijen. Dat is toen niet gebeurd.”
Jarenlang deed Herman Langeveld onderzoek naar die ene minister-president uit de Schermer. Wim Schermerhorn is de geschiedenis in gegaan als een van de vele premiers. Langeveld plaatst hem dan ook niet in het rijtje van grote staatsmannen als Thorbecke, Drees, Den Uyl, Lubbers en Kok. “Hij heeft natuurlijk geen stempel op de politiek kunnen drukken zoals Drees dat wel heeft gedaan. De gewenste doorbraak is mislukt en daarmee is Schermerhorn ook als premier mislukt.”
